 ايران جزو 10 كشور بلاخيز جهان است. 70 درصد كشور ما در معرض خطر زلزله و 50 درصد آن در معرض خطر سيل قرار دارد و 90 درصد جمعيت كشور در معرض خطرات ناشي از سيل و زلزله قرار دارند.
بلاياي طبيعي تنها در 7 سال گذشته بيش از 2157 ميليارد ريال خسارت به كشور ما وارد كرده و كشور ما را از نظر آمار وقوع حوادث طبيعي در مقام ششم جهاني قرار داده است.
در سال 2008، 321 بحران طبيعي باعث مرگ 235 هزار و 816 نفر شد كه اين رقم بيش از 4 برابر ميزان مرگ و مير در 70 سال گذشته بوده است. قاره آسيا، يكي از قاره‌هايي بود كه دچار بحران‌هاي شديد شده بود و 9 كشور اين قاره ميان 10 كشور دنيا هستند كه دچار بيشترين مرگ و مير در اثر حوادث غيرمترقبه شده‌اند.
بحران‌ها همچنان باعث خسارت‌هاي اقتصادي شديد شده‌اند. در سال 2008، بحران‌ها باعث خسارتي در حدود 181 بيليون دلار شد كه اين رقم بيش از 2 برابر ميزان خسارت در سال‌هاي 2007 2000 بوده است. زمين لرزه سيچوان باعث خسارتي درحدود 85 ميليون دلار شد و گردباد آيك (IKE) در آمريكا خسارتي در حدود 30 بيليون دلار را در برداشت. اين افزايش چشمگير خسارت‌هاي اقتصادي و انساني بسيار نگران‌كننده است.
روشن است كه پيشگيري اوليه موثرترين راه براي كاهش اثرات ناشي از بلاياي طبيعي مي‌باشد و لازم است در برنامه‌ريزي‌ها، مديريت بحران و آماده‌سازي براي مقابله با بلاياي طبيعي در سطح وسيع گنجانده شود.
از سوي ديگر، زماني كه امكانات و تسهيلات بهداشتي و آمادگي لازم براي مقابله با حوادث غيرمترقبه كسب نشده است، نمي‌توان در مقابل خطرات آن مقاومت كرد. بنابراين ضرورت دارد امكانات و تسهيلات بهداشتي داراي تمام ويژگي‌هاي لازم باشد و در عين حال كه به كار روزمره ارائه خدمات به بيماران مي‌پردازند، جان آسيب‌ديدگان حوادث غيرمترقبه را نيز نجات دهند. اين امر مستلزم ساختن زيرساخت‌هايي است كه در مقابل بحران‌ها مقاوم باشد و همچنين مستلزم ساماندهي و آماده كردن تيم‌هاي سلامت است كه اين تيم‌ها قادر باشند در شرايط بحران، خدمات بهداشتي مناسب را ارائه كنند.
حوادث غيرمترقبه و بيماري واگير
حوادث غيرمترقبه مي‌توانند موجب شيوع بيماري واگير شوند. از سوي ديگر، شيوع بيماري واگيردار مي‌تواند به حوادث غيرمترقبه تبديل و باعث مرگ و مير و آلام شديد شوند. در 12 ماه تا 12 مارس 2008، سازمان جهاني بهداشت شيوع 162 بيماري عفوني در 175 كشور دنيا را تاييد كرد. بيش از يك سوم اين بيماري‌ها در كشورهاي آفريقايي رخ دادند.
اين بيماري‌ها شامل وبا، اسهال، سرخك، تبهاي خونريزي‌دهنده و بيماري‌هاي جدي نوظهور ديگر بودند. شيوع بيماري‌ها مي‌تواند باعث هرج و مرج زياد در جامعه شوند كه اين امر مي‌تواند به يك بحران طبيعي تبديل شود. براي مثال، جسد انسان‌ها مي‌تواند باعث شيوع بيماري‌هاي اپيدمي شود. خطر ديگري كه عموم را در اثر شيوع بيماري تهديد مي‌كند، جابه‌جايي افراد جامعه است. چند مورد از اين بيماري‌ها مي‌تواند باعث خطرات جدي بهداشتي شود كه اين خطرات مي‌تواند به بروز مشكلات شديد اقتصادي، سياسي و اجتماعي بينجامد.
حوادث غيرمترقبه و بيمارستان‌ها
جدا از اثرات حوادث غيرمترقبه روي مردم، اين حوادث بشدت بيمارستان‌ها، كلينيك‌ها و امكانات بهداشتي ديگر را نيز تهديد مي‌كنند. مشكلات و معيوب بودن ساختارها و زيرساخت‌هاي بهداشتي در زماني كه نياز شديد به آنهاست، مي‌تواند باعث مشكلات شديد شود. كاركنان ارائه‌كننده خدمات درماني در زمان تخريب بيمارستان‌ها كشته مي‌شوند.
تعداد مصدومين زيادتر مي‌شود زماني كه بيمارستان‌ها كلا غيرفعال يا بخش‌هايي از بيمارستان‌ها غيرفعال شده‌اند. زماني كه يك بحران رخ مي‌دهد، امكانات و تسهيلات بهداشتي بايد كانون ارائه كمك به مردم باشند. چنان كه آنها آسيب ببينند و نتوانند به ارائه خدمات بپردازند، افراد آسيب ديده و بيمار محلي را براي كمك پيدا نمي‌كنند.
بسياري از مراكز ارائه‌كننده خدمات بهداشتي براساس اصول استاندارد ساخته نشده‌اند و سالم و مقاوم نيستند. اين مراكز براي كاركناني كه در داخل آن مراكز كار مي‌كنند خطرناكند و نمي‌توانند در حوادث غيرمترقبه خدمات رساني كنند. بيشتر ارزيابي از بناهاي زيرساختي مراكز و برنامه‌هاي آمادگي در برابر بحران به طور مناسبي انجام نمي‌گيرد. بدون آگاهي از نقاط ضعف بيمارستان، كاركنان و بيماران تحت خطر قرار مي‌گيرند زيرا بيمارستان‌ها نمي‌توانند در حوادث غيرمترقبه از عهده كارهاي خود برآيند. بنابراين لازم است سالم بودن و كارآمد بودن بيمارستان‌ها كه قبلا ساخته شده‌اند، مورد ارزيابي شود.
زلزله بم و تخريب كليه امكانات بهداشتي و درماني اين شهرستان هنوز از خاطر ما نرفته است. اما اين مساله منحصر به ايران نيست. در سال 2003، زمين لرزه الجزاير سبب شد 50 درصد امكانات و تسهيلات بهداشتي در مناطق زلزله زده به دليل آسيب‌ديدگي نتوانند به فعاليت خود ادامه دهند. در سال 2005 در مناطق لرزه زده در پاكستان، 49 درصد از امكانات و تسهيلات بهداشتي از بيمارستان‌هاي تخصصي گرفته تا كلينيك‌هاي روستايي و مراكز توزيع دارو كلا تخريب شدند. در دسامبر 2004 سونامي اقيانوس هند، به سيستم‌هاي بهداشتي كشوري و محلي كه ارائه‌كننده خدمات بهداشتي به ميليون‌ها نفر بودند صدمه زد. در استان آكه شمالي اندونزي 61 درصد از امكانات و تسهيلات بهداشتي آسيب ديدند.
حوادث غيرمترقبه مي‌تواند جان كاركنان بهداشتي نظير پزشكان، پرستاران، رانندگان آمبولانس‌ها و كاركنان بهداشتي ديگر را به خطر بيندازد. زماني كه كاركنان بهداشتي تضعيف شوند و نتوانند به كار خود ادامه دهند، ارائه خدمات بهداشتي بيشتر مختل مي‌شود.
حتي اگر تسهيلات و امكانات بهداشتي در اپيدمي و شيوع بيماري مورد آسيب قرار نگيرند، خدمات و ارائه مراقبت سالم مي‌تواند صدمه ببيند. افزايش درخواست براي خدمات بهداشتي و كمبود نيروهاي بهداشتي مي‌تواند باعث اختلال در ارتباطات، تهيه وسايل و حمل و نقل شود. اين امر باعث اختلال در ارائه مراقبت براي بيماران با بيماري مزمن نظير سرطان، ايدز و سل مي‌شود.
اگر اقدامات براي پيشگيري و كنترل بيماري‌هاي عفوني موثر نباشد، مراكز ارائه‌كننده خدمات بهداشتي مي‌توانند باعث تشديد شيوع بيماري‌ها و ايجاد مواردي از بيماري‌ها ميان بيماران يا كاركنان ارائه‌كننده خدمات بهداشتي شود كه اين امر ارائه خدمات به بيماران را بيشتر تضعيف مي‌كند.
قطع شدن جريان برق در بحران‌ها نيز مي‌تواند كارخانه‌هاي تصفيه آب را از كار بيندازد و باعث افزايش خطر شيوع بيماري‌هايي كه از طريق آب انتقال مي‌يابند شود و همچنين در امور روزمره بيمارستان‌ها نظير حفظ زنجيره سرد واكسن را مختل كند. اين امر حتي در كشورهاي توسعه يافته نيز مشكل آفرين است. قطع شدن گسترده برق در نيويورك در سال 2003 باعث افزايش بيماري اسهال در اين شهر شد.
سالم كردن بيمارستان‌ها
نجات جان انسان‌ها و سالم كردن بيمارستان‌ها بعنوان شعار روز جهاني بهداشت در سال 2009 انتخاب شده است. در 5 سال گذشته، بيش از 800 مركز ارائه‌كننده خدمات بهداشتي و بيمارستان در منطقه ما طي چندين بحران نظير زمين لرزه، نزاع‌ها، طوفان‌ها و سيل‌ها به‌طور كامل يا بخشي از آنها آسيب‌ديده است. اگرچه ممكن است تغييرات آب و هوايي و گرم شدن زمين در اثر اين تغييرات تدريجي باشد، اما اين تغييرات آب و هوايي در آينده بيشتر و شديدتر خواهد شد و اثرات آنها روي سلامت محسوس‌تر خواهد بود. اگر سرمايه‌گذاري مناسب در زمينه آمادگي در برابر بحران و آموزش كاركنان بهداشتي انجام گيرد، جان انسان‌ها حفظ مي‌شود. پس اجازه ندهيم مراكز ارائه‌كننده خدمات بهداشتي طي حوادث غيرمترقبه از ميان بروند يا آسيب ببينند.
بيمارستان‌هاي فرسوده
شكي نيست كه بيمارستان‌ها با اهميت‌تر از ساختمان‌هاي معمولي هستند. آنها سرمايه بسيار مهمي‌اند كه در قلب جامعه قرار مي‌گيرند. بيمارستان‌ها محلي‌اند كه بيشتر زندگي بشر در آنجا آغاز و خاتمه مي‌يابد. به دليل نقش مهمي كه بيمارستان‌ها در زندگي ما دارند، اين مسووليت همگان است كه از مقاوم بودن بيمارستان‌ها در حوادث غيرمترقبه اطمينان حاصل شود.
براساس نتايج يك مطالعه، متوسط عمر بيمارستان‌هاي كشور 27 سال است و بيمارستان‌هايي داريم كه 110سال سابقه ساخت دارنداز هر 6 زلزله‌اي كه در جهان به وقوع مي‌پيوندد، يك زلزله در ايران رخ مي‌دهد. بنابراين بايد در ساخت بيمارستان‌ها، تمام اصول پدافند غيرعامل رعايت شود.
اما متاسفانه از نظر مقاوم‌سازي، بسياري از بيمارستان‌هاي قديمي كشور مورد اطمينان نيستند حدود 75 درصد بيمارستان‌هاي كشور در مقابل زلزله مقاوم نيستند و از مجموع 80 هزار تخت بيمارستاني كه در 570 بيمارستان دولتي هستند، حدود 15 هزار تخت در فضايي با عمر بالاي 50 سال قدمت هستند.
بيمارستان‌هاي غير مقاوم كشور به 2 دسته عمده تقسيم مي‌شوند؛ يك دسته بيمارستان‌هاي با عمر بالاي 50 سال است كه به هيچ‌وجه امكان مقاوم‌سازي آنها وجود ندارد و دسته دوم بيمارستان‌هاي غير مقاوم با سن پايين‌تر است كه ممكن است برخي از آنها امكان مقاوم‌سازي داشته باشند، اما به علل مختلف مانند هزينه بالاي مقاوم‌سازي و مقرون به صرفه نبودن و ديگر ايجاد مشكل و نارضايتي بيماران، مقاوم‌سازي آنها توصيه نمي‌شود و بايد جايگزين شوند.
حدود 15 هزار تخت بيمارستاني كشور كه حدود 15 درصد تخت‌هاي بيمارستاني دولتي است، عمر بالاي 50 سال دارند كه اصلا قابل مقاوم‌سازي نيستند و حتما بايد جايگزين شوند. در مورد بيمارستان‌هاي غير مقاوم با سن كمتر نيز مقاوم‌سازي به صلاح نيست به همين علت طرح معرفي جايگزين اين بيمارستان‌ها در سفرهاي دوم رياست جمهوري در دستور كار قرار گرفت.
گام نخست براي بهسازي وضعيت بيمارستان‌هاي كشور انجام مطالعه و ارزيابي سريع آسيب‌پذيري كل بيمارستان‌هاي كشور است كه در طول يكسال و نيم گذشته با اعتبار يك ميليارد توماني انجام شده و نتايج آن در اختيار رئيس جمهوري نيز قرار گرفته است.
بر اساس نتايج اين مطالعه متوسط عمر بيمارستان‌هاي كشور 27 سال است و بيمارستان‌هايي داريم كه 110سال سابقه ساخت دارند، همه اين ساختمان‌ها از نظر وضعيت استحكام فيزيكي سازه بررسي شده‌اند و با توجه به شاخص‌هاي خسارت كه با بررسي سن سازه و آسيب‌پذيري آن به دست آمده است، اولويت‌بندي جايگزيني و مقاوم‌سازي بيمارستان‌ها انجام شده است. شناسنامه فني همه بيمارستان‌هاي كشور نيز پس از انجام اين مطالعه ملي تهيه شد.
با توجه به اين كه هزينه مقاوم‌سازي يك بيمارستان در بسياري از موارد بيش از 50 درصد هزينه ساخت مجدد يك بيمارستان نو است، در بيشتر موارد جايگزيني يك بيمارستان با بيمارستان نوساز نسبت به مقاوم‌سازي بيمارستان مقرون به‌صرفه‌تر است مگر در موارد خاصي كه هزينه مقاوم‌سازي بيمارستان كمتر از 35 درصد هزينه ساخت مجدد آن باشد كه با توجه به ارزيابي دقيق انجام شده فقط بيمارستان‌هايي مقاوم مي‌شوند كه از نظر صرفه اقتصادي آن اطمينان حاصل شود.
خوشبختانه عمليات طراحي و ساخت 320 بيمارستان جديد براي جايگزيني22 هزار تخت بيمارستاني فرسوده كشور در حال انجام است و تا 6 سال آينده تمام مي‌شود.
البته در برنامه بلندمدت بايد حدود 80 هزار تخت بيمارستاني كشور كه اكثريت بيمارستان‌هاي كشور را شامل مي‌شود به مرور جايگزين، مقاوم‌سازي و بهسازي شوند.
هفته‌اي براي سلامت
امروزه در تعريف سلامت، ديگر آن را تنها به يك مفهوم صرفا جسمي تقليل نمي‌دهند. در واقع سلامت مفهوم چندلايه و گسترده‌اي است كه تنها به جسم ختم نمي‌شود و به ابعاد مادي انسان محدود نمي‌شود، بلكه سلامت، روح و روان، محيط كار و زندگي و مسائل اجتماعي فرهنگي را نيز در بر مي‌گيرد؛ چنانچه امروزه بحث اقتصاد بهداشت يكي از مقولات اساسي در مديريت سلامت به حساب مي‌آيد. به عبارت ديگر، سلامت، سالم بودن انسان در ابعاد مادي، رواني، اجتماعي و معنوي است.
اين چندگانگي مفهوم سلامت در ذات خود اين معني را دارد كه تامين سلامت نيز يك‌بعدي و يكسويه نيست كه تنها به عهده كاركنان و مديران بهداشتي درماني جامعه باشد، بلكه تامين گسترش سلامت در جامعه مستلزم همكاري‌هاي بين بخشي و همياري ساختارهاي مختلف اجتماعي اقتصادي هم در اين راستاست.
رسيدن به تمامي اين اهداف مستلزم همكاري‌هاي بين بخشي و مشاركت همه نهادها و سازمان‌هاي تاثيرگذار در سلامت و حساس كردن آنها و وظايفشان در مورد سلامت است. سلامت تنها يك موضوع پزشكي نيست بلكه از تمامي جنبه‌هاي اجتماعي فرهنگي و اقتصادي بايد به آن نگريست.
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي در يك وضعيت ايده‌آل به لحاظ آماري تنها25درصد در سلامت مردم موثر است. 25 درصد ديگر عوامل محيطي، ژنتيكي و فيزيكي و 50 درصد را نيز عوامل اجتماعي تشكيل مي‌دهند. اين عوامل اجتماعي شامل بحث‌هاي اقتصادي، فقر، مسكن و اشتغال هستند كه همگي در سلامت مردم دخيل‌اند. شعار بين‌المللي آينده مطمئن با سرمايه‌گذاري سلامت آشنايي درست با اهميت مقوله سلامت لازمه خدمت‌رساني، سياستگذاري و برنامه‌ريزي صحيح است.
چشم‌ها را بايد شست
هفته سلامت هر سال كه در فروردين برگزار مي‌شود، فرصتي است براي تذكر و تحقق اين مساله كه سلامت، مسووليت همگاني است. اگرچه تامين، حفظ و ارتقاي عادلانه سلامت جامعه به عهده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي است، اما تقويت رويكرد انسان سالم و رسيدن به سلامت همه جانبه، مساله‌اي نيست كه به تنهايي از عهده يك وزارتخانه و دستگاه بربيايد.
در اين هفته مشكلات مربوط به سلامت از سوي مسوولان از معاون رئيس جمهور و وزرايي نظير وزير رفاه و وزير آموزش و پرورش كه بيشتر با مقوله سلامت درگير هستند تا وزير بهداشت و معاونانش كه بيشترين وظيفه را در اين زمينه به عهده دارند مورد بحث و بررسي قرار مي‌گيرد، اما همه اقدامات و فعاليت‌هاي اجتماعي و حتي فردي كه انجام مي‌گيرد، بر سلامت تاثير مي‌گذارد، و اين نشان‌دهنده اين است كه گستره سلامت، يك گستره وسيع است و محدود به يك مجموعه يا چند مجموعه نيست.
با وجود اين گستردگي، هميشه وزراي بهداشت اعضاي تنهاي كابينه هستند و اختلاف‌نظر دولت‌ها با مسوولان وزارت بهداشت در مورد سرمايه‌گذاري در امر سلامت حل نمي‌شود. موضوعي كه از سال‌ها پيش وجود داشته، اما هيچ گاه توجهي عميق به آن كه بتواند گره گشاي مشكلات گريبانگير مردم درباره پرداخت هزينه‌هاي بهداشتي و درماني باشد، نشده است.
از نگاه دولت، همه بخش‌ها بويژه خدمات بهداشتي و درماني هزينه‌بر هستند بنابراين در تمامي زمينه‌ها، در جهت كاهش هزينه‌ها تلاش مي‌كند. نگاه اقتصادي محض نسبت به امر سلامت هميشه باعث آسيب جاني و مالي به مردم شده است؛ چراكه سرمايه‌گذاري در امر سلامت از نظر آنان هزينه‌بر محسوب مي‌شود چون در كوتاه‌مدت اين سرمايه بازگشت ندارد.
سلامتي گرانبهاترين هديه الهي است كه خداوند، رايگان به بشر ارزاني كرده است و انسان سالم محور توسعه است و توسعه هر كشور در گرو خلاقيت‌ها، توانمندي‌ها و كارايي زنان، مردان، دانش‌آموزان، جوانان، سالمندان و كودكان آن كشور است. ميهن اسلاميمان براي آباداني نيازمند دستان توانگر كاركنان سختكوش بهداشت و درمان و در ابعاد گسترده‌تر تمامي آحاد مردم است. | 
سلامت و حوادث غيرمترقبه
